Alman spor giyim devi Adidas, Meksikalı-Amerikalı tasarımcı Willy Chavarria ile yaptığı iş birliği sonucu ortaya çıkan yeni bir ayakkabı modeli nedeniyle “kültürel yağmacılık” suçlamalarının hedefi oldu. Meksika’nın güneyindeki Oaxaca eyaleti yetkilileri, ‘Oaxaca Slip-On’ adıyla tanıtılan ayakkabının, yerli Zapotec halkının geleneksel ‘huarache’ sandaletlerinin izinsiz bir kopyası olduğunu belirterek markaya ateş püskürdü.
Tartışma, tasarımcı Willy Chavarria’nın, Adidas Originals iş birliğiyle hazırladığı koleksiyonu Porto Riko’daki bir panelde tanıtmasıyla başladı. Kendisi de Meksika kökenli olan Chavarria, bu koleksiyonun Chicano kültürüne bir “övgü” olduğunu ve “kültürü en gerçek şekilde yücelten” bir şirketle çalışmaktan gurur duyduğunu söyledi. Ancak bu “övgü”, Meksika’da büyük bir öfkeyle karşılandı.
Oaxaca Valisi: “Bu Sadece Bir Tasarım Değil, Kimliğimizdir”
Oaxaca Valisi Salomon Jara, Adidas’ı sert bir dille suçlayarak, Villa Hidalgo Yalalag topluluğuna ait geleneksel ‘huarache’ tasarımını, “gerçek yaratıcılarına hiçbir atıfta bulunmadan veya izin almadan” kopyalamakla itham etti. Vali Jara, X’te yayınladığı video mesajında, bu sandaletlerin basit birer ürün olmadığını, “yerli Zapotec halkının kültürü, tarihi ve kimliği” ile derin bağları olduğunu vurguladı.
Eyaletin Kültür ve Sanat Bakanlığı da devreye girerek Adidas’tan ayakkabının satışını derhal durdurmasını, tasarımın kökenini kamuoyuna açıklamasını ve Yalalag topluluğu ile “mağduriyetlerin giderilmesi” için bir diyalog süreci başlatmasını talep etti. Bakanlık, “Yerli halkların kültürü, saygı veya karşılıklılık olmaksızın sömürülebilecek bir kaynak değildir,” açıklamasını yaptı.
Meksika Artık Yasalarla Korunuyor
Meksika hükümeti, son yıllarda Zara ve Shein gibi dev markaların benzer kültürel sahiplenme girişimlerine karşı mücadelesini sertleştirmişti. 2022 yılında çıkarılan federal bir yasa ile, ülkedeki yerli ve Afro-Meksikalı toplulukların kültürel ve fikri mülkiyet hakları koruma altına alındı. Artık yerli kültürel unsurların izinsiz kullanımı, para ve hapis cezalarıyla cezalandırılabiliyor. Vali Jara, bu yasaya dayanarak Adidas ve Chavarria’ya karşı yasal işlem başlatma tehdidinde bulundu.
Adidas’ın daha önce de 2022’de Fas’ın zellige mozaik desenlerini Cezayir formasına izinsiz taşıması nedeniyle benzer bir tepkiyle karşılaştığı biliniyor. Şirket ve tasarımcı, son suçlamalara henüz bir yanıt vermedi.
Adidas’ın ‘Oaxaca Slip-On‘ adını verdiği bu ayakkabı, aslında küreselleşme çağının en temel ahlaki ve hukuki savaşlarından birini alevlendiriyor: ‘İlham almak’ ile ‘kültürel yağmacılık’ arasındaki o ince çizgi nerededir? Tasarımcının Meksika kökenli olması ve ‘kültüre saygıdan’ bahsetmesi, bu durumu daha da karmaşık hale getiriyor gibi görünse de, asıl mesele kimin güce ve paraya sahip olduğudur.
Yüzlerce yıllık bir geleneğin sahibi olan Yalalag topluluğu bu işin neresinde? Bu tasarımdan bir pay alacaklar mı, yoksa kendi kültürlerinin dev bir Alman markası tarafından metalaştırılmasını izlemekle mi yetinecekler? ‘Saygı’, ancak gerçek yaratıcılar tanındığında ve süreçten adil bir pay aldığında anlamlı bir kelimeye dönüşür. Meksika’nın 2022’de çıkardığı yasa, bu tür sömürülere karşı atılmış tarihi bir adımdır. Bu, ‘kültürel mirasımız satılık değildir’ demenin hukuki yoludur. Adidas davası, bu yasanın ne kadar etkili olacağını ve diğer ülkelerin de kendi kültürel hazinelerini küresel markaların iştahından korumak için benzer adımlar atıp atmayacağını gösterecek önemli bir test niteliği taşıyor.